Selecteer een pagina

‘Zigeunerrazzia’ 16 mei 1944

Een van de bekendste opnamen uit de Tweede Wereldoorlog. Daarop is te zien hoe Joden, Sinti en Roma op transport worden gezet naar vernietigingskamp Auschwitz. Onder hen het negenjarige Sinti-meisje Settela Steinbach, zij werd in Eindhoven opgepakt.

Foto uit de korte speelfilm ‘Gemmeker‘. Regisseur Robert Schinkel liet de twee minuten van de film inkleuren.

 

Van de 42 Eindhovense Sinti waren 24 jonger dan 16 jaar, de oudste was 68 jaar en de jongste net 1 jaar. Van de 245 personen die op 19 mei vanuit Westerbork met het Zigeunertransport naar Auschwitz gedeporteerd werden, bevonden zich onder de 32 overlevenden bij de bevrijding in 1945 drie personen die uit Eindhoven afkomstig waren: Elisabeth Reinhardt (1930), Maria Meinhardt-Steinbach (1920) en Karl Steinbach (1929). Naast deze 42 opgepakte Sinti in Eindhoven zijn er nog 3 Eindhovense Sinti in België opgepakt en via Kazerne Dossin gedeporteerd naar Auschwitz en aldaar vermoord..

 

Dit rapport is, met zorg, opgesteld door Peter Jorna. Namenlijst oorlogsslachtoffers Eindhoven 26 oktober 2021, laatste aanpassing 23 augustus 2022.

DE ZWAAIKOM

Zoals alle woonwagenkampen in Nederland was ook de Zwaaikom tot juli 1943 een ‘open kamp’, zij het onder toezicht van kampbeheerders en politie. Het trekverbod maakte definitief een eind aan het vestigingspatroon dat tot dusver bestond onder Sinti, Roma en andere ‘reizigers om den brode’. Het grote woonwagenkamp diende als winterverblijf, dicht bij de stad, met enkele voorzieningen zoals sanitair, licht en water. Het voorjaar luidde het opbreken van het winterkwartier in en kondigde het trekseizoen aan. Een groot aantal onder hen beschikte ook over permanente huisadresjes in andere grote steden waar familie was, zoals onder meer in Den Haag en Amsterdam. De Zigeunerrazzia van mei 1944 overviel de meesten, juist tijdens dit jarenlange maar sinds het trekverbod onderbroken gebruik: de overgang van het winterseizoen op het trekseizoen.

DE BEWONERS

Verschillende familienamen zijn in de loop der jaren te onderscheiden binnen de bewoners van de Zwaaikom. De Italiaanse familie Basili, bijvoorbeeld, kwam voor in een brief van de burgemeester van Eindhoven (4 april 1929) aan de Koninklijke Marechaussee met de vraag of een binnenlands paspoort mocht worden afgegeven. Dat kon alleen als de betreffende familie “geen zigeuners” waren en wanneer de burgemeester hun verblijf “op prijs” stelde, zo luidde het antwoord. Een paspoort werd twee weken later aan deze exploitant van een reizende bioscoop uitgereikt. De familie stond al sinds 1925 in de gemeente Eindhoven ingeschreven en met deze inkomstenbron bleek zij goed in haar onderhoud te kunnen voorzien. Winterstein (muzikanten) en Freiwalt (circus) waren verwante namen, evenals de koopmansfamilie Halberstadt. Akkerman stond er ook, later bekend met circus Boltini, evenals andere families van de Reis. Roma stonden er niet, alleen Sinti en woonwagenbewoners.

De meest in het oog springende familie heette Steinbach, muzikanten, waarvan diverse gezinnen in de loop van de jaren 30 vanuit Limburg naar het Eindhovense kamp waren getrokken. Van hen zijn in 1934 foto’s op hun oorspronkelijke woonwagenkampement op de Brunsummerheide in omloop via de Katholieke Illustratie. Een jaar later zijn ook foto’s gemaakt op de Zwaaikom, waar de paters uit de parochie Tivoli (geestelijke) bijstand verleenden. De meeste leden van de grootfamilie Steinbach werden op de Zwaaikom bij Eindhoven gearresteerd, samen met de gezinnen Reinhardt, Meinhardt, Halberstadt en Rose. De familie Winterstein, Freiwalt en Basili bevond zich daar toen niet meer maar op het woonwagenkamp bij Den Bosch (de Siep), waar zij op 16 mei 1944 werden opgepakt.

Twee oudste broers uit de grootfamilie Steinbach stonden sinds de jaren 30 in Eindhoven, Ludwig en Friedrich. Hun (groot)ouders bezaten al sinds begin 19e eeuw Nederlandse papieren. Beide waren getrouwd met Bohemers uit Silezië, de zussen Apollonia en Rosa Böhmer waren geboren in Breslau (het huidige Poolse Wroclaw). Ludwig had twee zoons, ieder al met een eigen gezin. Friedrich Steinbach (1883, Amsterdam) en Rosa (1887) hadden vier zonen en twee dochters, en vele kleinkinderen.
De vroegst bekende aanwezigheid van een Steinbach op de Zwaaikom dateert van 1923 toen een broer van Friedrich en Ludwig, namelijk Lodewijk Antonius Kalo Steinbach (1886, Dinxperlo) met zijn vrouw Rosina Muma Weiss (1886, Friedrichslohra) aangifte deden van de geboorte van hun tiende kind, Jozefina Sophie (7/12/1923, Eindhoven). Zij werd op 16 mei elders opgepakt en zou de kampen niet overleven, haar man Erdman Rose en hun twee kinderen evenmin. Kalo en Muma waren in 1943 naar België doorgetrokken, daar opgepakt maar later na een schriftelijk verzoek vrijgelaten (terug in Amsterdam werden zij op 16 mei 1944 eveneens opgepakt maar na een paar dagen later door een politie-ingreep vrijgelaten).

Van Friedrich en Rosa Steinbach laat een uittrekstel uit het gemeenteregister van Kerkrade zien dat hun gezin in 1927 ingeschreven stond op de Schifferheidestraat 8, in de wijk Kerkrade-West (buurtschap Heilust). In maart dat jaar trok Friedrich Steinbach naar Venlo – vermoedelijk onder politie escorte – waar toen net woonwagenkamp de Kleine Heide beschikbaar was gekomen. Hun oudste zoon Heinrich (1901) – Moeselman geheten in Sinti kringen – stond niet meer op de gezinslijst: hij had al een eigen gezin gevormd en bleef – met zijn broer Willem Koleman en diens gezin – wat langer in zuid-Limburg, namelijk in Heerlen, met de wagens op de Heksenberg. Settela, dochter uit het gezin van 10 kinderen van Moeselman en Emilia (Toetela), is geboren in de buurt van Sittard (Born). Nadat de Steinbach’s zich eerst nog hadden samengevoegd in Venlo, kwamen zij vervolgens, onder de beperkende maatregelen in de zomer van 1943 (concentratie en trekverbod), in Eindhoven terecht op verzamelkamp de Zwaaikom

De grootouders Friedrich en Rosa zouden de oorlog niet overleven, evenmin als de jongste zoon (Friedrich), een dochter (Maria) en veertien kleinkinderen. Drie van zijn zonen waren een week voor de razzia van 16 mei 1944 al opgepakt en overleefden de oorlog in de Nederlandse Arbeitseinsatz. In totaal zijn van de bewoners die op dat moment in de vroege ochtend van 16 mei 1944 op het woonwagenkamp aanwezig waren, in totaal 42 personen door de politie opgepakt, vervolgens in een vrachtwagen naar het bureau vervoerd en vandaar naar het station. Alle 42 waren Sinti. Een klein aantal is kort tevoren nog gewaarschuwd en ontkwam zo aan arrestatie door onder te duiken in de huisjes naast het kamp, al dan niet op een aanwijzing van de agent of de kampbaas. Woonwagenbewoners die niet voor ‘zigeuners’ werden aangezien, werden niet meegenomen. Twee personen zouden in Westerbork worden vrijgesteld van het Zigeunertransport naar Auschwitz omdat haar familie (opgepakt in Den Bosch) beschikte over reispapieren van As-mogendheid Italië.

Van de 42 Eindhovense Sinti waren 24 jonger dan 16 jaar, de oudste was 68 jaar (een Halberstadt) en de jongste net 1 jaar (een Steinbach). Van de 245 personen die op 19 mei vanuit Westerbork met het Zigeunertransport naar Auschwitz gedeporteerd werden, bevonden zich 40 Sinti uit Eindhoven. Onder de 32 overlevenden bij de bevrijding in 1945 keerden drie personen naar Eindhoven terug, naar hun vader op de Zwaaikom: Elisabeth Reinhardt (1930), Karl Steinbach (1929) en Maria Meinhardt-Steinbach (1920).

EERDERE ARRESTATIES

In de aanloop naar die, wat de autoriteiten noemden, ‘centrale aanhouding van zigeunerachtige personen’ – later bekend als de landelijke Zigeunerrazzia – was een aantal al op het woonwagenverzamelkamp opgepakt en weggevoerd naar het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort. Eerst was Johan Lollo Grünholz ingerekend op 7 maart 1944,  vanuit Nijmegen op bezoek bij familie. Hij werd op 13 april 1944 samen met andere Nederlanders uit PDL Amersfoort “tewerkgesteld” in en rond concentratiekamp Buchenwald, hetgeen hij uiteindelijk overleefde.

Op 9 mei 1944, vervolgens, werden zeven van de 13 volwassen Sinti mannen op de Zwaaikom door de politie opgehaald, voor de Arbeitseinsatz. Vanuit Kamp Amersfoort zijn zes van hen op 19 juni 1944, een maand na het Zigeunertransport, nog naar Westerbork vervoerd, maar per omgaande weer naar station Assen teruggebracht en in handen van de politie gesteld voor vervoer naar het SS- Konzentrationslager Herzogenbusch. Daar zijn zij vervolgens opnieuw tewerkgesteld.

Een van hen, Johan Meinhardt (1915, Deventer), zou zijn in mei 1944 zwangere vrouw Maria Meinhardt-Steinbach een jaar later weer terugzien in Eindhoven. Hun dochtertje Helène was op 4 juli gestorven. Hun baby twee dagen daarna: op de wereld gekomen in Birkenau, kort na aankomst, op 23 mei 1944 voorzien van kampnummer 10034 en een naam, Josef. Een andere Eindhovense overlevende was een dochter van de vroegtijdig uit kamp Amersfoort ontkomen Adam Rello Reinhardt: Elisabeth Kersja zag haar vader als enige van hun gezin in 1945 in Eindhoven terug.

Van de derde overlevende, Karl Steinbach, was eveneens de vader in afwachting van een terugkeer op de Zwaaikom: Willem Koleman Steinbach (1902, Cochem/Duitsland).

De drie Eindhovense Sinti hebben zowel het Zigeunerlager van Auschwitz overleefd als de werkkampen Flossenburg, Wolkenburg, Ravensbrück, Dora Mittelbau en Buchenwald.

CIJFERS TOT SLOT

Op 16 mei 1944 zijn vanuit 19 gemeenten 578 mannen, vrouwen en kinderen opgepakt en afgevoerd naar doorgangskamp Westerbork. De meeste kwamen uit Den Haag (85).  Uit het zuiden van Nederland, destijds vallend onder één Politiegewest (Eindhoven), werden in totaal 136 arrestanten aangevoerd, opgepakt in Den Bosch (51), Eindhoven (42), Helmond (10), Venlo (22), Nijmegen (1), Susteren (1) en Beek (9).

In Westerbork zijn 245 arrestanten geselecteerd voor vijf wagons in het transport van 19 mei naar Auschwitz. Van de overige 333 arrestanten zijn er 60 vrijgesteld vanwege hun reisdocumenten (waarvan 29 Guatamalteeks, 9 Duits en 22 Italiaans) of vanwege hun vermeende ‘Arische’ achtergrond (273 woonwagenbewoners).

Van de 245 Sinti en Roma die op 21 mei 1944 in Auschwitz-Birkenau aankwamen, waaronder twee vrouwen die daar of onderweg een kind gebaard hebben, stierven 139 in het Zigeunerlager, merendeels tijdens de nacht van 2 op 3 augustus 1944. Van de 108 personen die daar op 1 augustus voor arbeid waren uitgeselecteerd (69 mannen naar Buchenwald, 39 vrouwen naar Ravensbrück) stierven later nog eens 76 personen, in de maanden tot de bevrijding in april 1945. De 32 personen – 18 vrouwen en 14 mannen in de leeftijd van 13 tot 47 jaar – werden vervolgens door het Rode Kruis naar Nederland gerepatrieerd, waar zij hun achtergebleven verwanten opzochten. In Eindhoven was een tiental personen aan de Zigeunerrazzia en het Zigeunertransport ontkomen. Twee personen waren in Westerbork vrijgelaten vanwege Italiaanse papieren.

Absolute getallen vervolging Sinti en Roma in Nederland

Gemeenten die gevolg gaven aan de oproep tot een Zigeuneraktion (telegram 14 mei 1944, ministerie Binnenlandse Zaken aan burgemeesters en politie) Zigeunerrazzia: aantal personen op 16 - 18 mei 1944 opgepakt met als doel Westerbork Zigeunertransport 19 mei 1944 => Auschwitz (21 mei): aantal personen per razzia gemeente (totaal: 245 plus 2 babies bij aankomst in Auschwitz) Overleven en repatriatie na bevrijding in Duitse KZ in april 1945
Drachten - Friesland 7 7 Roma
Eursinge bij Westerbork - Drenthe 21 21 Sinti 3
Vledder - Drenthe 5 5 Sinti 2
Zwolle - Overijssel 9 Vrij in Westerbork 1
Oldenzaal - Overijssel 9 6 Sinti [3 wwb vrij] 4
Zutphen - Overijssel [100-150 wwb] 4 5 Sinti [5 roma vrij] 3
Doetinchem - Gelderland 6 [trein defect, 6 Sinti vrij]
Arnhem - Gelderland 5 5 Sinti
Nijmegen - Gelderland 1 1 Sinti
IJsselstein - Utrecht 23 20 Roma [3 vrij]
Utrecht - Utrecht [100 wwb] 4 [woonwagenbewoners: vrij] 4
Den Bosch - Noord Brabant 51 18 Sinti [33 vrij] 2 en 3 5
Eindhoven - Noord Brabant 42 40 Sinti [2 Sinti vrij] 2 3
Helmond - Noord Brabant 10 10 Sinti 1
Venlo - Limburg 22 22 Sinti 4
Susteren - Limburg 1 1 Sinti
Beek - Limburg 9 9 Sinti 3
Den Haag - Zuid Holland 85 75 Sinti [10 vrij] 2 11
Amsterdam - Noord Holland 21 [alle 21 Sinti vrij uit cel, door Amsterdamse politie]
Totalen 577 245 Sinti en Roma 32 Sinti
Vrij na selectie in Westerbork: Duitse 1), Italiaanse 2) of Guatamalteekse papieren 3) of ‘arische’ woonwagenbewoner 4)

Nieuwe informatie kwam vrij uit archieven in binnen- en buitenland, leidend tot aangepast overzicht in verband met de Zigeunerrazzia van 16 mei 1944 en het transport naar Auschwitz op 19 mei 1944. Voor nadere details zie de onderzoekpublicatie in opdracht van het Haags Gemeente Archief: Jorna, P. (2021), Sinti en Roma in Den Haag. Voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog (1900-1970)
Bron: Jorna, P. (2021-2022)

Opgepakte Sinti inwoners in Eindhoven (per familie)

terug naar
het begin
namenlijst
Geboorte datum Naam Voornaam Adres in Eindhoven Overleden Te
26-09-1936HalberstadtEliseWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
11-03-1876HalberstadtJohanWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
10-04-1877Halberstadt-KellnerJulianeWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
21-03-1921HalberstadtWillemWoonwagenkamp06-03-1945Bergen-Belsen
04-1942MeinhardtHelèneWoonwagenkamp04-07-1944Auschwitz
23-05-1944MeinhardtJosefWoonwagenkamp09-07-1944Auschwitz
27-10-1931ReinhardtJosephWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
13-04-1936ReinhardtPetrusWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
17-04-1928ReinhardtPhilippWoonwagenkamp24-08-1944Buchenwald (Kr. Weimar)
03-02-1909Reinhardt-FranzenRobertina CatharinaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
27-12-1913RoseIgnatzWoonwagenkamp09-12-1944Extern kommando Sangerhausen
10-09-1910Rose-Steinbach AnnaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
17-03-1933RoseAnnaWoonwagenkamp22-05-1944Auschwitz
22-01-1942RoseJohannesWoonwagenkamp22-05-1944Auschwitz
15-07-1939RoseJosephWoonwagenkamp23-05-1944Auschwitz
27-09-1943RoseLouisWoonwagenkamp22-05-1944Auschwitz
03-06-1936RoseTiniWoonwagenkamp22-05-1944Auschwitz
20-06-1918SteinbachFriedrichWoonwagenkamp27-03-1945Dora, Mittelbau
21-06-1942SteinbachKarlWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
10-05-1916SteinbachMariaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
14-06-1899Steinbach-SteinbachTheresia Woonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
12-05-1930SteinbachWaldaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
27-12-1932SteinbachJohannes AntoniusWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
20-05-1934SteinbachJeanWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
23-03-1902Steinbach-SteinbachEmilia ToetelaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
19-02-1925SteinbachWilhelm Hendrik ElmoWoonwagenkamp28-01-1945Ellrich/ Nordhausen
14-11-1926SteinbachElisabethWoonwagenkamp24-04-1945Ravensbrück
13-02-1929SteinbachCelestinusWoonwagenkamp27-09-1944Auschwitz
18-03-1930SteinbachJohanna CorneliaWoonwagenkamp24-04-1945Ravensbrück
04-09-1932SteinbachPhilibertWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
23-12-1934SteinbachAnna MariaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
14-09-1937SteinbachFlorentine MariaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
28-08-1939SteinbachWillemWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
15-06-1942SteinbachAnna MariaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
30-12-1883SteinbachFriedrich Woonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
22-12-1887Steinbach-BöhmerRosaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
24-03-1916Steinbach-SteinbachAnnaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
11-02-1943SteinbachAnnaWoonwagenkamp03-08-1944Auschwitz
19-07-2928Steinbach-MeinhardtBarbara LaboraWoonwagenkamp1944Auschwitz
07-05-1914SteinbachJohannesWoonwagenkamp1944Auschwitz
26-10-1942SteinbachSophieWoonwagenkamp1944Auschwitz
07-12-1923 • Niet woonachtig in EindhovenSteinbachJozefinaArnhem03-08-1944Auschwitz
Artikel ED 02-08-2022

Stichting 18 September

Contact

 

info@stichting18september.nl

Adres

Postbus 1390

5602 BJ  Eindhoven

Contact Formulier